In Europa

Verschenen in 2004 - Geert Mak reisde met de twintigste eeuw mee, in een krakeling van routes, langs Londen, Volgograd en Madrid, langs de bunkers van Berlijn, de geparfu meerde kleerkasten van Helena Ceausescu in Boekarest en de speelgoe dautos in een verlaten crèche in Tsjernobyl.

Wat heeft een straatarme, tandeloze bejaarde in een afgelegen, vervallen dorpje in Roemenië gemeen met de bewoner van een Hollandse nieuwbouwwijk, hybride auto voor de deur, golfset in de gang? Niet veel – maar ze wonen wel allebei in een land dat deel uitmaakt van Europa. Binnen de grenzen van dat continent lijken de verschillende tijdlagen soms als kruiend ijs over elkaar te schuiven: de ene plaats geeft je het gevoel dat de tijd heeft stilgestaan, op andere plekken vallen de vernieuwingen niet bij te benen.

In 1999, vlak voordat er weer een hoofdstuk van een eeuw Europa ten einde zou gaan, maakte Geert Mak in opdracht van NRCHandelsblad een reis door die oude wereld. Zijn doel: ‘een soort eindinspectie: hoe lag het continent erbij, aan het slot van de twintigste eeuw?’ Tegelijk was het een ‘historische reis’: ‘ik volgde, voor zover mogelijk, de loop van de geschiedenis, op zoek naar sporen die waren achtergebleven.’ De inhoudsopgave van het boek bestaat uit een indrukwekkende lijst plaatsen waar geschiedenis is geschreven: Verdun, Ieper, Berlijn, Predappio, Leningrad, Vichy, Neurenberg, Lourdes, Tsjernobyl en Novi Sad, om er een paar te noemen. Overal bezocht Mak plaatsen van herinnering, hij dook in archieven en sprak met schrijvers, historici, filosofen, politici, verzetslieden en militairen, maar ook met hele gewone mensen die over hun leven vertelden. Al die gesprekken, al die documenten, al die boeken, ze hebben geleid tot een imposant verhaal over een eeuw Europa, een werelddeel dat wel één naam draagt maar nooit echt een eenheid was. En hoe kan het anders, gezien de totaal verschillende culturen binnen de grenzen ervan en het gegeven dat het gelijktijdige zo ongelijk kan zijn – niet lang geleden nog heel schrijnend, toen er in Joegoslavië, op twee uurtjes vliegen afstand van het kalme, nijvere Nederland, een burgeroorlog uitbrak.

De twintigste eeuw is verleden tijd, geschiedenis. Er woedden oorlogen, de Muur viel, er kwam een Europese munt. In de machtige studie die In Europa is, maken we het allemaal nog een keer mee, vaak via verhalen uit de eerste hand, via ooggetuigenverslagen. Dat het daarbij lijkt dat de chaos toeneemt naarmate we het heden naderen, maakt deel uit van de paradox van de geschiedenis: hoe verder een tijdvak uit het zicht verdwijnt, hoe scherper het beeld zich toont. Maks boek is een fascinerend mozaïek van verhalen en geschiedenissen, waar we later, op grotere afstand, misschien heel nieuwe patronen in zullen ontwaren.