Justicia

Hoewel het niet eenvoudig is uit te leggen wat rechtvaardigheid is, bewijst de Amerikaanse filosoof Michael Sandel zijn lezers in Justice. What’s the right thing to do? (2010) een dienst door structuur aan te brengen in de grote vragen en zijn betoog te larderen met (hypothetische) cases. Een jaar of tien geleden was het boek in een aantal opzichten een eyeopener voor me; het lezen van [b:Supreme Inequality|46184066|Supreme Inequality The Supreme Court's Fifty-Year Battle for a More Unjust America|Adam Cohen|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1562768912l/46184066.SY75.jpg|71147350] van Adam Cohen inspireerde me om het er nogmaals bij te pakken.

Sandel begint zijn ‘zoektocht naar morele en politieke reflectie’ met tot de verbeelding sprekende vragen. Is het rechtvaardig om te verdienen aan een ramp? Om een directeur honderden keren meer te laten verdienen dan zijn werknemers? Om bonussen uit te keren na een financiële crisis? Om tot een antwoord te komen, kijkt Sandel naar drie benaderingen van rechtvaardigheid: welvaart, vrijheid en deugd.

Het is duidelijk dat Sandel ervaring opdeed met het geven van hoorcollege. Hij begint met de leerstukken waarvan hij weet dat zijn lezers ze onwaarschijnlijk zullen vinden, om zijn betoog vandaaruit langzaam af te pellen tot hij bij zijn punt komt. Het utilitarisme is zijn eerste ‘slachtoffer’. Sandel maakt handig gebruik van het op het maximaliseren van nut gerichte leerstuk om de critici daartegen af te zetten. Dat begint met de nadruk die John Stuart Mill in [b:On Liberty|45134369|On Liberty|John Stuart Mill|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1555338722l/45134369.SY75.jpg|2387235] op individuele vrijheid legde, gevolgd door het libertarisme van Hayek en Friedman, dat overheidsbemoeienis in de vorm van paternalisme, morele wetgeving of herverdeling verfoeit. Tussen de regels door is te lezen waar Sandel heen wil. Zo noemt hij terloops de corrumperende werking van de markt en het belang van respect, een onderwerp waarover hij twee jaar later uitweidt in [b:What Money Can't Buy|18081132|What Money Can't Buy The Moral Limits of Markets|Michael J. Sandel|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1371481350l/18081132.SY75.jpg|18408302].

Een hoogtepunt van het boek is de glasheldere uiteenzetting van het werk van Immanuel Kant, dat op zichzelf allerminst makkelijk te begrijpen is. Sandel legt stap voor stap uit hoe vrij handelen bij Kant samenvalt met moreel of categorisch handelen. Intentie is allesbepalend: een mens handelt pas vrij – ook wel: autonoom – wanneer hij zich niet laat leiden door natuurlijke driften of sociale conventie: to act freely is not to choose the best means to a given end; it is to choose the end itself, for its own sake. Alleen als iemand handelt om het handelen zelf, en niet om daarmee iets anders te bereiken, is er sprake van autonoom en categorisch handelen.

Na Kant volgt John Rawls, waarna Sandel zijn kans schoon ziet en met een voorzet van Aristoteles het communitarisme op doel laat schieten. De kritiek die Sandel op welvaart en vrijheid als benadering van rechtvaardigheid levert is grotendeels terecht. Het belang dat mensen hechten om in een groep of gemeenschap te horen, een gevoel van zingeving te hebben en in een groter verhaal thuis te horen is ten onrechte lang verwaarloosd in de politiek. Volgens Sandel is het Barack Obama geweest die zulke zaken weer terugbracht in het politiek debat. Tegelijkertijd doet het betoog ook fronsen: met een pessimistischere blik kan de deugd als benadering voor rechtvaardigheid immers ook een instrument zijn om de gevestigde orde te beschermen. Uiteindelijk is het Sandel er echter om te doen duidelijk te maken dat ongelijkheid in de samenleving de solidariteit ondermijnt die nodig is voor democratisch burgerschap. Om de erosie van het publieke domein tegen te gaan pleit hij voor meer morele betrokkenheid bij de politiek, juist ook als dat leidt tot meer publiek debat.

[…] questions of justice are bound up with competing notions of honor and virtue, pride and recognition. Justice is not only about the right way to distribute things. It is also about the right way to value things.