Het zout der aarde

Als Het zout der aarde (1935) mij iets heeft geleerd, dan is het hoe weinig ik weet over de Eerste Wereldoorlog. Op school kwamen vooral de geopolitieke feiten aan bod: twee rijken – het Oostenrijks-Hongaarse en het Ottomaanse – hielden op te bestaan en Oost-Europa werd versplinterd door een veelvoud van landjes. Verhalen over de loopgraven in West-Europa kreeg ik mee via films, zoals recent 1917, en boeken als [b:Reis naar het einde van de nacht|2772627|Reis naar het einde van de nacht|Louis-Ferdinand Céline|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1359353024l/2772627.SY75.jpg|1551463], [b:Frère d'âme|41215388|Frère d'âme|David Diop|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1534608411l/41215388.SX50.jpg|64411376] en het onvolprezen [b:De herinnerde soldaat|49014054|De herinnerde soldaat|Anjet Daanje|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1582820144l/49014054.SY75.jpg|74436449] van Anjet Daanje. Overigens zijn zowel de film als de laatste twee boeken van de afgelopen vijf jaar.

Józef Wittlin schrijft in Het zout der aarde daarentegen juist over de perikelen in het oosten. Wanneer de keizer in Wenen de oorlog verklaart, is Piotr Niewiadomski één van de velen die een oproep ontvangt voor het leger. Tot dan toe heeft Piotr niet meer van de wereld gezien dan het dorp Topory in het huidige Oekraïne. Hij is analfabeet, trots op zijn baantje als spoorwegbeambte en heeft een bijna kinderlijk ontzag voor het goddelijk gezag van de keizer. De lezer volgt zijn lotgevallen tot het moment dat Piotr – eenmaal in het leger – zijn uniform ontvangt: Wittlin had beoogd een trilogie te schrijven, maar de latere delen zijn helaas nooit voltooid.

Wittlin brengt de smeltkroes van Hoetsoelen, Hongaren, joden, Polen, Roemenen, Roethenen en andere volken, die in het leger worden geacht één te zijn, op een luchtige manier tot leven door vooral kleine, alledaagse voorbeelden te geven. Hij maakt van Piotr een olijk personage: diens eenvoud, onnozelheid en nuchterheid deden me soms denken aan Sancho Panza, de knecht van Don Quichot. Ik had graag meer gelezen over zijn avonturen, maar zal het hiermee moeten doen.

Het moet daarom niet verwonderen dat onder de mensen die in de wachtkamer van de keizerlijke en koninklijke keuringscommissie van stoel naar stoel schoven velen zich zorgen maakten over de bloeiende staat van hun gezondheid en met alle geweld in hun stoffelijke omhulsels zochten naar een gebrek, al was het maar een zweem van een gebrek, van een handicap die een verzachtende invloed zou kunnen hebben op het doodvonnis.