Reviews and Comments

In de vierde klas van de middelbare school schreef de leraar geschiedenis een rijtje Russen en hun belangrijkste boeken op het bord. „Iedereen zou voor zijn twintigste vijf van deze boeken gelezen moeten hebben,” zei hij de klas. Het lukte me, en de Russen hebben me nooit meer los gelaten.

Bij de lessen Nederlands kregen we zo’n opdracht niet. Zou het daarom tot na mijn vijftigste geduurd hebben totdat ik een boek van Louis Couperus las? En nu, mede door de collegereeks over Caraïbische literatuur, een tweede boek: De stille kracht? Wat heb ik al die jaren gemist!

Strijd tussen West en Oost?

De stille kracht (1900) is de enige roman van Couperus die in zijn geheel in Nederlands-Indië speelt. Centrale figuur is Otto van Oudijck, 48-jarige hoge bestuursambtenaar in een Javaanse havenplaats. Zijn leven draait om zijn werk. Hij heeft niet door dat zijn tweede vrouw, Léonie, zich verliest in erotische avonturen, onder andere met Otto’s zoon uit zijn eerste huwelijk, Theo. Wanneer Van Oudijck, vanuit zijn Hollandse rationaliteit, de lokale gebruiken negeert, volgen er geheimzinnige en dreigende gebeurtenissen, die Hollandse bestuurslaag ontwricht.

Meestal wordt De stille kracht beschreven als een boek over de strijd tussen de westerse rationaliteit en de oosterse mystiek. Couperus schreef dan ook zelf (in door Frederic Bastet in zijn Couperus-biografie geciteerde brief uit 1919): „De Stille Kracht geeft vooral weêr de geheimzinnige vijandschap van Javaanschen grond en sfeer en ziel, tegen den Nederlandschen veroveraar.’”

Toch vind ik daar niet de sterkste kant van het boek liggen. Couperus kiest daarvoor teveel het westerse perspectief. Omdat de Javaan amper aan het woord komt, lees je vooral hoe het leven in de oost vijandig overkomt op de westerling, niet over de daadwerkelijke vijandschap.

Zinnelijkheid in woorden die niet meer kunnen

Ik las De stille kracht daarentegen als een flamboyante omschrijving van een maatschappelijk experiment. Hoe reageren mensen als ze een enclave vormen binnen een vreemde cultuur? De ene stort zich op zijn werk, een tweede op de zinnelijke verleidingen (waar ver van het vaderland meer ruimte voor is).

In de zinnelijkheid schrijft Couperus de meeslependste passages. Met woorden die nu niet meer kunnen, maar waar nog steeds uit af te lezen is waarom ze het hart harder sneller deden kloppen.

[…] verder was hij als een mooi dier, in zijn ziel en zijn hersenen ontaard, maar ontaard tot niets, tot éen groot niets, tot éene groote leêgheid, terwijl zijn lichaam geworden was als een wedergeboorte van ras, vol kracht en mooiheid, terwijl zijn merg en zijn bloed en zijn vleesch en zijn spieren geworden waren tot éene harmonie van fyzieke verleidelijkheid, zoo louter dom mooi zinnelijk, dat de harmonie dadelijk sprak tot een vrouw. Deze jongen had maar te verschijnen, als een mooie, zuidelijke god, of alle vrouwen zagen naar hem, en namen hem op in het diepe van hare verbeelding, om hem zich later weêr te roepen voor haar geest.

Naarmate het boek vordert blijkt de leegheid zich juist in de Hollandse elite genesteld te hebben. Zo lang mogelijk wordt de schijn van zinvolheid opgehouden, maar uiteindelijk laat Couperus zeggen:

Het was vroeger anders […]. Nu waren ze er niet meer, de gezellige huizen met hun Indische gastvrijheid, met hun open tafel, met hun oprechte hartelijkheid van ontvangst. Want het karakter van den kolonist was als veranderd, als versomberd door het omslaan der kansen, door de teleurstelling, dat hij niet spoedig zijn doel bereikte: zijn materialistisch doel van rijkdom. En in die bitterheid scheen het, dat zijne zenuwen zich ook vernijdigden; zooals zijn ziel versomberde, verslapte zijn lichaam en bood het geen weêrstand aan het vernietigende klimaat…

Het is niet de oosterling die onderworpen wordt door het noodlot, zoals in zoveel koloniale literatuur, maar de westerling.

Is Couperus nog te lezen?

Deze citaten roepen meteen de vraag op: is Couperus nog te lezen. Of zijn het teksten in een andere taal uit een ver verleden? Theodor Holman bijvoorbeeld blijft grote moeite houden met Couperus’ stijl, zoals te lezen is in zijn bijdrage aan de onlangs verschenen De nieuwe koloniale leeslijst.

Nog steeds, helaas, staat de krullentrekkerij van Couperus me tegen. Zijn zinnen zijn zoals hij er zelf schijnt te hebben uitgezien: dandyesk, met veel ringen, hoeden en wandelstokken.

Ik sta meer aan de kant van Bas Heijne, die in 1994 in een artikel in Raster schreef (met een heerlijke sneer aan een van de Grote drie):

Het potsierlijke beeld van Couperus als zwijmelende tut bij wie de kunst altijd voor het leven zou gaan, berust op een misvatting die niet vaak genoeg is rechtgezet. W.F. Hermans kan tot op de dag van vandaag straffeloos beweren dat Couperus zijn pen in parfum doopte; wie De stille kracht goed leest, weet dat dit kletspraat is. In deze roman heeft ieder woord betekenis. (Waarschijnlijk is het de onmiskenbare muzikaliteit van Couperus’ stijl die Hermans, wiens eigen proza zo muzikaal is als het geratel van een antieke schrijfmachine, heeft aangezien voor zielloze woordkunst.)

Als je je kunt overgeven aan de stroom van Couperus’ woorden, kom je terecht in een psychologisch avontuur, dat je meesleept tot de laatste alinea. Maar het boek vraagt wel overgave, anders wordt het een langdradige geschiedenis.

Wie van de twee?

Wat dat betreft weet ik niet hoe ik het boek gewaardeerd zou hebben als ik het inderdaad op mijn achttiende gelezen zou hebben. Multatuli, die andere grootheid op de koloniale leeslijst, was toen beter behapbaar. Waarschijnlijk was het me niet gelukt om door de woordenrijkdom van Couperus heen te kijken.

Zo doet het toch ook weer denken aan het Russische lijstje dat mijn geschiedenisleraar op het bord schreef. Want iedere lezer van Russische romans komt voor een essentiële keuze te staan: Dostojevski of Tolstoj? Nu, vijfenveertig jaar later, bedenk ik me dat de Multatuli-Couperus net zo’n tegenstelling is. Een keuze tussen de bevlogen pen van de buitenstaander, of het scalpel van de geprivilegieerde. En hoe mijn morele opvattingen me ook willen overhalen de kant van Dostojevski en Multatuli te kiezen, uiteindelijk val ik toch voor de artistieke overmacht van Tolstoj en Couperus.

Eerder gepubliceerd op www.janwillemswane.nl/2021/03/28/uitgelezen-de-stille-kracht-van-louis-couperus/

De afgelopen weken deed ik hier verslag van wat ik las voor de collegereeks Caraïbische dromen. Deze week valt me dat lastig. Albert Helmans De stille plantage is zo’n veelzijdig boek, dat het moeilijk valt te besluiten waar te beginnen.

Dan maar aan het eind. In het eennalaatste hoofdstuk laat Helman de hoofdpersoon Raoul zeggen:

> Ik wilde goed zijn en mij werd slechts vergund een weinig kwaad te stuiten.

… en even later …

> Ik ging niet om schoonheid, maar om een geloof dat mij dreef totdat ik niet anders meer kon. Veel is over daarvan, verhard tot een weten, en weten doet afzien van daden.

Het zijn opmerkelijke regels uit de pen van een man wiens leven in het teken stond van goed doen. Als journalist en strijder tijdens de Spaanse burgeroorlog, aan het eind van de jaren dertig begaan met het lot van de joodse vluchtelingen voor het nazi-regime, in het verzet gedurende de bezetting. Waar kwam het defaitisme aan het eind van De stille plantage vandaan, en hoe heeft Helman zich eroverheen gezet.

Een katholiek uit Suriname

Helman (1903-1996) werd geboren in een zeer katholiek gezin in Paramaribo, met onder meer Creoolse en indiaanse wortels. Twaalf jaar oud werd hij naar het seminarie Rolduc in Roermond gestuurd om de priesteropleiding te volgen. Het werd geen succes. Even keerde hij terug naar Suriname, om in 1922 weer de boot naar Nederland te nemen. Van 1925 tot 1931 was hij redacteur van het katholieke avantgarde-tijdschrift De Gemeenschap. In die periode schreef hij De stille plantage, dat in 1931 verscheen.

De goede meester

Het boek speelt aan het einde van de zeventiende eeuw. Een hugenoot (Franse calvinist) ontvlucht met zijn vrouw en haar twee zusters Frankrijk, nadat Lodewijk XIV de protestanten vogelvrij verklaard heeft. Deze Raoul besluit naar Suriname te gaan om een plantage op te zetten. Hij wil, anders dan hij om zich heen ziet, een goede meester zijn voor zijn slaven. De onderneming begint voorspoedig, maar eindigt, ondanks of dankzij de goede bedoelingen, dramatisch. Mede door de spanning met de opzichter Willem Das, een slavenhouder van de oude stempel. Hij heeft een oogje op Raouls zus Agnes, die op haar beurt zeer onder de indruk is van de slaaf Isisdore.

Eenzijdig beeld

De stille plantage werd een groot en blijven verkoopsucces. Wel nam de kritiek op het boek in de loop der jaren toe. Vooral omdat Helman de slaven wel erg eenzijdig verbeelde. Op Isisdore na krijgen ze geen eigen gezicht, geen eigen wil en worden ze over vaak met dierlijke termen beschreven.

Als je het boek leest als een verslag van het leven op de slavenplantages, het eerste dat in het Nederlands verscheen, dan is het in moderne ogen helemaal eenzijdig. Het wordt geheel beschreven vanuit de visie van de planters. Het perspectief van de slaven is grotendeels afwezig.

Een groot gevaar bij het lezen van literatuur is dat je de blik van de auteur van vereenzelvigt met zijn opvattingen. Zag Helman de slavernij als iets vanzelfsprekends (waar je goed of slecht in kon acteren), zag hij de negerslagen als halve wilden of beesten? Of heeft hij die visie nodig om iets over zijn hoofdpersonen te kunnen zeggen?

Vast in het geloof

Mij valt de moeizame relatie van Raoul en Agnes met hun geloof op. Het geloof betekent veel voor hen, geen wonder, ze hebben er immers hun land voor verlaten. Het inspireert hen tot goed doen. Maar tegelijkertijd weerhoudt het hen van werkelijk goed te doen. Want het christelijk geloof plaatst hen boven de ongelovigen.

> Wat zijn zij nog ver van het Christendom, zei [Raoul] tegen Cécile. En lang zal het duren voordat zij redelijke mensen geworden zijn.

… en iets later …

> Ze begrijpen de eenvoudigste dingen niet. Hoe zullen zij dan ooit begrijpen waarom ze slaven zijn?

Zelfs de missie kan de afstand niet overbruggen. Hoezeer Isidore ook zijn schreden richting het christelijk geloof zet, hij zal altijd tekenen van primitief bijgeloof tonen. En daarmee zal hij altijd een kinderlijke vreemde blijven, over wie je je eventueel moet ontfermen, van wie je kunt houden, maar naar wie je niet hoeft te luisteren.

Zoveel lezers, zoveel interpretaties

Geen vraag zo funest voor literatuurbeleving als ‘wat bedoelt de schrijver’. Veel interessanter vind ik de vraag ‘wat doet het boek de lezer (nog)?’. Deze lezer, gevormd door zijn achtergrond en geschiedenis, leest het boek als een waarschuwing: voordat je de goede dingen kunt doen, zul je eerst onder ogen moeten zien waar je je verheven voelt boven de ander. Pas dan kun je luisteren. Pas dan kun je handelen.

Naar mijn gevoel markeert het verschijnen van De stille plantage niet voor niets Helmans afscheid van De Gemeenschap en het katholieke geloof.

Voor mijn lezing echter zoveel andere als er lezers zijn. Bijvoorbeeld die van Xandra Schutte in De Groene Amsterdammer. Zij betoogt dat het oerwoud de hoofdpersoon is, die de witte mens doet verliezen. Het is een strijd tussen de blanke beschaving en het dierlijke die ook naar voren komt in het verontrustende verhaal dat Helman een paar jaar eerder schreef: Mijn aap schreit.

Die verscheidenheid van interpretaties maakt het lezen van literatuur nu juist zo mooi. Een goed boek kan zoveel zijn, en elke weer iets anders.

50 Jaar geleden, op 10 april 1970, werd bekend dat The Beatles uiteengevallen waren. De wereld stond op zijn kop. Ik niet, althans niet hierom. Ik was nog geen vier

In de jaren daarna werd mijn hoofd gevuld met Beatles-songs. Het waren klassiekers zonder context. Ze waren er maar deden mee niet zoveel. Toen een studievriend bijvoorbeeld vertelde dat hij een Vrij Nederland-abonnement genomen had om het geschenk, alle platen van The Beatles op cd, begreep ik er niets van. Wat moest je met die oubollige muziek?

En zo gingen de jaren verder.

Tot een jaar geleden. Een collega ging speciaal naar Antwerpen om The Analogues Abbey Road live te horen recreëren. Het riep mijn nieuwsgierigheid op. Wat miste ik? Er moest toch meer schuilen in die schijnbaar uitgekauwde nummers.

Dus begon ik te luisteren. Eerst de radioserie Get Back uit 1987. In 26 delen zet Hans Schiffers de geschiedenis van de band op een rij. Vervolgens de podcast Fab4Cast. Het enthousiasme van Jan-Cees ten Brugge, Wibo Dijksma en Michiel Tjepkema spatte ervan af. Zoals in de aflevering over de totstandkoming van Strawberry Fields Forever.

Ik leerde dat de bekendste nummers niet altijd de mooiste waren. In my life in plaats van All you need is love, Paperback writer in plaats van Yesterday (en morgen weer andere favorieten). Hoorde met wat voor een zorg ze tot stand kwamen. Hoe de band zich ontwikkeld had. En welk boek ik zeker moest lezen als ik meer wilde weten.

Mark Lewisohns Tune In is het eerste deel van wat uiteindelijk een driedelige biografie moet worden. Dit deel, dat loopt tot de opname van hun eerste lp begin 1963, beslaat al zo’n 900 pagina’s. Het beschrijft de afkomst en jeugd van The Beatles, hoe ze elkaar tegenkwamen, de optredens in Hamburg en de eerste stappen naar succes. Een monsterproject. Een omgevallen boekenkast misschien? Wat heeft zo’n boek toe te voegen aan de gigantische hoeveelheid informatie op het internet? Zoals bij de Beatles Bible?

Gelukkig is het boek niet het droge werk dat de ellenlange bronnen- en gesprekken lijst doet vermoesen. Als ik het in een paar woorden moet samenvatten, dan koos ik voor ‘tot leven wekken’. De hoofdpersonen, de bijfiguren, het Liverpool van de jaren veertig tot het begin van de jaren zestig.

Lewisohn doet dat bijvoorbeeld door uitgebreid te beschrijven welke muziek populair was in Liverpool en welke nummers The Beatles vormden en inspireerden. (Iemand heeft alle muziek, 19 uur in totaal, in een Spotify-lijst gezet, een prachtige aanvulling op het boek). De opwinding rond de opkomende rock and roll, gecombineerd met de zwarte soul, en de eclectische smaak van vooral McCartney zorgden voor een uitzonderlijke mix. Een mix die hoogstwaarschijnlijk nooit in de Verenigde Staten had kunnen ontstaan, waar muzieksmaak en veel meer in hokjes verdeeld waren.

De beschrijving van de muziek is maar een onderdeel van de kaleidoscopische aanpak van Lewisohn. Hij geeft ooggetuigenverslagen (waarbij hij velen nog net op tijd sprak), analyseert de werking van de muziekindustrie, gebruikt sociologische en psychologische invalshoeken. Daarbij is zijn onderwerp breder dan John, Paul, George en Ringo (en de eerdere bandleden Stu en Pete). Hij laat ook uitgebreid zien hoe doorslaggevend de rol van manager Brian Epstein en en producer George Martin was.

Uiteindelijk ontstaat het beeld wat een onvoorstelbaar toeval het ontstaan en het succes van The Beatles was. De juiste mensen die elkaar op het juiste moment tegenkomen en elkaar niet loslaten. Pure chemie.

Het als het leven op aarde. Als de zon iets groter was, de aarde geen maan en magnetische polen had, als Jupiter het ruimte puin niet weegveegde, dan was het hier woest en leeg gebleven. Maar omdat we hier zijn, is het bijna ondoenlijk om een voorstelling te hebben van hoe groot de kans was geweest dat we er niet zouden zijn.

Net zo is de muziek van The Beatles een gegeven dat haast niet weg te denken is. Maar als Paul op 6 juli 1957 niet in gesprek was geraakt met John, als ze niet twee andere bands de uitnodiging om in Hamburg op te treden hadden afgeslagen, als George Martin niet gedwongen was om zes nummers van The Beatles op te nemen (hij vond hun muziek aanvankelijk niets), dan hadden we nooit van ze gehoord. En dat zijn maar drie van de vele beslissende momenten.

Na me maanden in The Beatles te hebben ondergedompeld, ben ik bekeerd. Het was niet zomaar een band, het was een wonder. En je weet: late bekeringen zijn het heftigst.

En dan staan we met de trilogie nog maar aan het begin. Lewisohn, nu 62 jaar, verwacht nog zo’n 15 jaar nodig te hebben om de reeks te voltooien. Deel 2 verschijnt zeker niet voor 2023. In de tussentijd genieten we maar van de muziek.

[Gepubliceerd op www.janwillemswane.nl/2020/08/06/come-together-een-bekering-tot-the-beatles/]