Justice for Animals

In Justice for animals (2023) pleit filosoof Martha Nussbaum (1947) voor rechtvaardigheid voor dieren op basis van een radicaal andere kijk op en behandeling van dieren. Het boek bevat twee pijlers. Eerst zet Nussbaum haar filosofie – een brede versie van de capabilities approach – uiteen om dieren een betere plek te geven in ons denken. Vervolgens werkt ze een aantal praktische vragen uit en adviseert ze over aanpassingen van het recht. Dit tweede deel sprak me minder aan, omdat het teveel details bevat die aan de geïnteresseerde leek voorbijgaan en omdat Nussbaum haar ambities niet altijd waarmaakt. Het eerste deel daarentegen is baanbrekend en lezenswaardig. Ik had geluk dat ik net ervoor [b:Justice: What's the Right Thing to Do?|7999079|Justice What's the Right Thing to Do?|Michael J. Sandel|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1517906058l/7999079.SY75.jpg|6642936] van Michael Sandel had gelezen, waardoor ik de theorie meteen kon duiden.

Law is built by humans using the theories they have. When those theories were racist, laws were racist. When theories of sex and gender excluded women, so too did law. And there is no denying that most political thought by humans the world over has been human-centered, excluding animals.

Om verandering te bereiken moet de mens zich volgens Nussbaum eerst verwonderen over het leven van dieren, met hen meeleven en zich ten slotte verontwaardigd voelen over het onrecht dat hen wordt aangedaan. Daarvoor is het wel belangrijk te begrijpen waaruit dat onrecht bestaat. Nussbaum gaat eerst in op drie bestaande theorieën, waarna ze verdergaat met haar versie van de capabilities approach. Als eerste beschrijft Nussbaum een benadering die zij So like us noemt. Deze benadering brengt een rangorde aan onder dieren en verleent aan de ‘mensachtigen’ bepaalde rechten. Volgens Nussbaum is de benadering echter te nauw, willekeurig en antropocentrisch. Als tweede komen de utilitaristen aan bod, die bij Nussbaum meer genade vinden dan bij Sandel. Ze noemt de utilitaristen zelfs ethical heroes vanwege hun principiële toewijding om dieren soortgelijk te behandelen. Haar kritiek is echter dat dieren – net als mensen – niet te beschouwen zijn als containers of satisfaction: een theorie die slechts uitgaat van pijn en genot volstaat niet. Als derde komt de benadering van Kant aan de orde in de versie van Christine Korsgaard. Hierin staan dieren – ook degenen die niet aan de spiegeltest voldoen – naast de mens als wezens die doelen nastreven en zichzelf betekenis toekennen; de mens is hoogstens speciaal, maar niet beter. Nussbaum gaat in vergaande mate mee met deze benadering, maar heeft bezwaar tegen de antropocentrische focus op ethische reflectie en het maken van keuzen. Ten opzichte van de eerste benadering is er hoogstens sprake van een sprong van likeness naar humanity. Korsgaard gaat volgens haar enerzijds onvoldoende in op nieuwe wetenschappelijke inzichten over dieren, terwijl ze anderzijds niet onderkent dat ook de menselijke moraal gebaseerd is op een instinctieve evolutionaire gave om te overleven en bloeien.

Zo komt Nussbaum tot de radicalere capabilities approach. Dieren moeten haars inziens kunnen streven naar dezelfde mogelijkheden die voor mensen belangrijk zijn, bv. als het gaat om leven, gezondheid en lichamelijke integriteit. De aanspraak op deze mogelijkheden is te zien als de toekenning van rechten, die constitutioneel zouden moeten zijn vastgelegd. Daarbij is voor Nussbaum van wezenlijk belang dat dieren sentient wezens zijn, een term die ook primatoloog Frans de Waal oppert in [b:Mama's laatste omhelzing|44425091|Mama's laatste omhelzing|Frans de Waal|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1552511899l/44425091.SY75.jpg|62339663]. Dieren hebben een eigen blik op de wereld en zijn zich zintuiglijk bewust, ze hebben een gevoel van betekenis, streven naar wat in hun ogen goed is en zijn daarom meer dan slechts gevoelig voor pijn of genot. Voor Nussbaum is sentience doorslaggevend voor de vraag of een dier naast pijn ook onrecht kan worden aangedaan. Als het antwoord nee is, zoals waarschijnlijk het geval is voor bomen en planten en bepaalde diersoorten, wil dat overigens niet zeggen dat er dus geen ethische zorgen zijn; de aard is alleen anders. (Nussbaum weigert zich definitief uit te spreken over een rangschikking, begrijpende dat we nog veel kennis missen.)

In de laatste hoofdstukken gaat Nussbaum in op de praktische betekenis van de theorie, die niet leidt tot een categorische afwijzing van het gebruik van dieren. In feite is Nussbaum alleen meedogenloos jegens ernstig dierenleed. In haar eigen worsteling met het eten van vlees komt een bereidheid naar voren om argumenten tegen elkaar af te wegen. In zoverre lijkt de praktische uitwerking minder radicaal dan haar theorie zelf.

Justice for animals bevat een goede theoretische onderbouwing voor toekomstige maatregelen om dieren te beschermen. Ik zou niet zeggen dat het boek zelf een katalysator voor actie is; ondanks de vele voorbeelden is het vooral uiteenzettend. En passant zet Nussbaum wel de toon, bijvoorbeeld door over dieren te schrijven als individuen met een naam en persoonlijkheid. Het is onwaarschijnlijk dat de nieuwe benadering meteen tot verandering leidt, gezien de noodzaak van globale consensus, het voordeel dat mensen nog altijd genieten van het gebruik van dieren en de grote kennisachterstand om dieren te begrijpen. Een betere wereld begint echter met boeken als deze.