Reviews and Comments

I first encountered Hans Erich Nossack (1901-1977) through his novel The Impossible Proof, where he demonstrates a remarkable talent for portraying characters who consistently talk past each other. In Wait for November (1955), his protagonist Marianne appears equally lost in translation. Her marriage to industrial tycoon Max Helldegen suddenly seems futile when she meets author Berthold Möncken on the night he is awarded a literary prize – ironically funded by her husband.

Het was bijna alsof Berthold en ik alleen even met andere mensen waren gaan praten - hij met die Riebow en ik met de burgemeester - en ik, toen hij weer naar me toe kwam, alleen hoefde te zeggen: O, daar ben je weer! Terwijl hij nog niet eens wist wie ik was en hoe ik heette. En waar moest hij me aan herkennen? Er waren daar veel vrouwen, vrouwen van fabrikanten en ambtenaren. Ze zaten net als ik met hun kennissen aan kleine tafeltjes cocktails te drinken. Ik had een van die vrouwen kunnen zijn, niets onderscheidde me van hen. Alleen dat zij vrolijk met elkaar praatten. Ik praatte weliswaar ook en lachte als het nodig was, maar ik was verdrietig. Ik had een benauwd gevoel op mijn borst. Het tafeltje was ook zo klein, de anderen zaten zo dichtbij; als ze me per ongeluk aanraakten, kromp ik in elkaar.

I found the first of three acts, in which 28-year-old Marianne impulsively decides to leave with Berthold, the most striking. Nossack maintains a brisk pace while vividly portraying an unsatisfied woman seeking happiness through a drastic change. Meanwhile, her husband Max responds coolly, keeping up appearances. He perhaps reminded me of Alexei Karenin (Anna Karenina). I did have some reservations about the other two acts. The plot is interesting, but the protagonist’s emotions and insights did not always engage me.

If you’d like to see what a novel looks like when no detail is spared, try Collected Works by Swedish author Lydia Sandgren (1987). In contrast to its title, the book spans over 700 pages following the lives of Martin Berg and his children, Rakel and Elis, as they grapple with the absence of their spouse and mother. Given its high ratings on Goodreads, I was eager to find something that would spark my interest, but after finishing it, I can only conclude that this novel was a complete waste of time.

Collected Works is Sandgren’s debut. There are a few similarities to Ian McEwan’s Lessons, as both books attempt to capture the life of a man from youth to later years, dealing with the departure of their partners. The comparison ends there. Sandgren’s language is full of clichés, ostentatious, and uninspired, telling the reader what to expect rather than showing it. The interview blocks at the start of each chapter feel contrived and somewhat predictable. While I appreciated the author’s love for art and literature, particularly for the ‘forgotten’ writer William Wallace, the references often felt forced. The chapters filled with excessive admiration for Paris were a low point.

The story offers recognition, which might explain its success. The style reminded me of Virginie Despentes’ Vernon Subutex, which didn’t teach me anything either. Some topics were dragged in by the hair, and overall, I feel this book would have benefited significantly from a more scrutinising editor who could have cut much of it. Since others have valued this novel much more highly, I suppose it’s a good thing I was not that editor.

Het beste is altijd maar om met een lang, volstrekt onbenullig verhaal te beginnen, zodat beide partijen tijd hebben om te acclimatiseren.

Na vijf delen ben ik nog steeds geboeid door de reeks vrijwel onbewerkte faxberichten die Nicolien Mizee (1965) rond de eeuwwisseling schreef over haar dagelijkse wel en wee. Het zesde deel beslaat de periode van augustus 2000 tot en met februari 2001. De debuterende schrijver neemt de nieuwe wasmachine uit Een licht bewoond eiland in gebruik en ervaart het succes van haar eerste roman, waarmee ze druk was sinds Hoog en laag springen. Waar de media-aandacht haar aanvankelijk al snel teveel is, ontwikkelt Mizee zich tot iemand die met haar angsten leert omgaan en in haar omgeving naar inspiratie zoekt.

Ik geloof dat al mijn vrienden er inmiddels aan gewend zijn dat ze een dubbelganger hebben die figureert in mijn verhalen. In het begin is dat voor de meesten vreemd omdat ze, terwijl ze iets aan me zitten te vertellen, ineens aan die blik van mij zien dat de schrijfster in mij ‘aanslaat’.

Dat dit niet altijd goed zou gaan, blijkt uit de rechtszaak die haar moeder Clara Mizee-Andriessen in 2018 aanspande om publicatie van De porseleinkast te voorkomen. Zoals vaker stelde de rechter de schrijver in het gelijk met een beroep op de vrijheid van meningsuiting.

‘Wat zei ze?’ ‘Ze zei, even denken, ze zei: “Je bent een laffe, slechte, gemene vrouw en ik wens je een hele prettige zondag.” Toen gooide ze de hoorn op de haak. Is er soms iets voorgevallen?’ ‘Geen idee. An heeft haar voor het kerstdiner uitgenodigd.’ ‘En wat is daarmee?’ ‘[…] Dat is een enorme belediging! Dat wij denken dat we het allemaal weer goed kunnen maken door een kerstdiner! Na álles wat we haar hebben aangedaan!’

De faxberichten zijn zodoende te zien als aantekeningen om de schrijver ‘af te leiden’ en voor te bereiden op nieuwe romans. Uit de berichten in dit deel blijkt dat Ger, de allesverpletterende bedding van haar ziel en muze in het daglicht, af en toe wel degelijk antwoordde. Ik heb wederom intens veel plezier gehad van de eigenzinnige, geestige en openhartige toon die Mizee zo kenmerkt. Ontdaan van enige vorm van intellectualisme formuleert zij vragen die haarzelf en de lezer op weg helpen. Daarbij geeft ze terloops kijktips, zoals de film And The Band Played On. Meer dan bij andere schrijvers realiseerde ik me tijdens het lezen overigens hoezeer het leven veranderd is sinds de komst van internet en smartphones.

One of the things that strikes me when reading about cybersecurity is how rapidly the landscape shifts. Especially after the Covid-19 pandemic in 2020, the topic seems to have taken off. This is demonstrated by the examples used by Dutch journalist Huib Modderkolk (1982) in his new book Dit wil je écht niet weten, which is likely to be translated into English soon, as was the case with his pre-pandemic book, There's A War Going On But No One Can See It. Many of these examples date from 2021 or later and mark a break with the past.

Dark side of online society This time, Modderkolk is determined to make ordinary people understand why the dark side of our online society concerns everyone. In his introduction alone, he illustrates how data hacks or leaks allow anyone to determine where you live, shop, or park your car, and how hospitals, for example, treat intimate medical data as if it were mere waste to be discarded. Many everyday services, such as intercoms, operate on networks that are poorly secured or not secured at all. Software has become so complex that even its producers often no longer fully understand it, as demonstrated by the alarming case of Toyota, where the car system confused the accelerator with the brake pedal.

De helft van de kinderen tussen negen en dertien jaar noemt zichzelf telefoonverslaafd. Iedere Nederlander krijgt te maken met de gevolgen van datalekken. Bedrijven weten niet of Chinese, laat staan westerse hackers in hun systemen zitten. Demonstranten zijn nooit meer anoniem. Het functioneren van de democratie wordt onderwijs door gemanipuleerde beelden en desinformatie.

The world of intelligence services and digital warfare Despite his intentions, Modderkolk once again reveals himself as a journalist deeply immersed in the world of intelligence services and digital warfare. He writes passionately about hacking in the war between Russia and Ukraine, Iran’s reckless digital strategy, and Chinese hackers who operate without political, physical, or ethical constraints – ‘Russia is the storm, China the climate change’. The author questions how we might better address a problem that typically only becomes apparent after the fact, if at all. Looking away is no option, however: while hacking may initially cause devices to stop functioning, in the long run, it has the potential to undermine democracies and economies.

Overall, I like Modderkolk’s style. He knows how to build up exciting stories with seemingly irrelevant details that add context, for example by incorporating news bulletins from the time. I read this book in succession with Het internet is stuk by Marleen Stikker; together, they paint an intriguing picture of the dangers of the internet and digital technologies.

Marleen Stikker (1962) is een Nederlandse internetpionier en één van de oprichters van Waag, een stichting die zich onder andere richt op de maatschappelijke aspecten van technologie. In Het internet is stuk (2019) pleit ze voor aandacht voor publieke waarden bij technologische innovatie, beter onderwijs, het gebruik van open source en beperkingen aan de macht die bedrijven ontlenen aan het verzamelen van data. Ik las haar pleidooi met plezier en interesse, al was een redactieslag op zijn plaats geweest.

Digitale soevereiniteit
Hoewel de discussie over technologie zich sindsdien rap heeft voortgezet, is het betoog van Stikker onverminderd actueel. In de inleiding schetst ze een beeld van internetgerelateerde technologie die is geïnfiltreerd door techbedrijven en veiligheidsdiensten die toegang hebben tot soft- én hardware. Digitale soevereiniteit is een kernbegrip: het recht om online, binnen de grenzen van de wet, te kunnen handelen zonder verantwoording af te leggen. Daartoe zijn het beheren van de eigen data en het beschermen van privacy cruciaal. Stikker maakt duidelijk dat technologie niet neutraal is en de culturele en politieke waarden van de maker en gebruiker weerspiegelt.

Rol van de markt
Vervolgens beschrijft ze de interessante geschiedenis van het internet in Nederland en Europa, van de opkomst van de doe-het-zelfcultuur in Amsterdam en de vrijheid van De Digitale Stad tot de opkomst van het TCP/IP-protocol en het (teleurstellende) World Wide Web. Het deed me denken aan de cowboywereld die Edward Snowden schetst in zijn autobiografie [b:Permanent Record|46223297|Permanent Record|Edward Snowden|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1564666396l/46223297.SY75.jpg|71198843]. Stikker eindigt haar geschiedenis met de sombere conclusie dat de politiek de markt vrij spel heeft gegeven, waarna ze uiteenzet waarom het internet volgens haar kapot is. Daarbij kijkt ze mede met een economische bril naar de (vermeende) waarde van data en verschijnselen als surveillance capitalism en social cooling. Hoe groot de rol van de markt is, blijkt bijvoorbeeld uit de totstandkoming van de Payment Service Directive 2 die bedrijven een groot voordeel verschaft bij het verkrijgen van bankgegevens, ten koste van de digitale soevereiniteit van burgers. De huidige journalistiek is ondertussen nauwelijks in staat om de financiële stromen en politieke machtsstructuren achter het internet in kaart te brengen.

De jonge mannen met hoody’s zijn zelf de nieuwe Goliaths geworden, hun macht een veelvoud van die van de oude bazen. Ze hebben die macht geconsolideerd door hun platforms compleet te centraliseren en alle data en algoritmen te privatiseren. Daarbij hebben ze de energie van de nieuwe Davidjes subliem weten te absorberen, simpelweg door ze te financieren. […] Ze hebben de perfecte list gevonden om het gevaar af te wenden dat ze buitenspel worden gezet door gretige jonge honden: die worden zo snel mogelijk ingelijfd en afhankelijk gemaakt van de geldkraan. Niet voor niets verrijzen er in alle grote steden gigantische start-upspeeltuinen waar jonge entrepreneurs met drones mogen spelen, elkaar met retro arcadespellen kunnen bevechten, en barista’s klavertjes in hun cappuccinoschuim tekenen – dat alles met het idee dat ze dit doen voor de planeet, voor goed onderwijs, […] De wereld van het kapitaal heeft zich het sociaal-maatschappelijk idioom toegeëigend.

Artificiële intelligentie
Stikker besteedt veel aandacht aan artificiële intelligent en benadrukt opnieuw dat mensen ai niet ‘ontdekken’, maar ontwerpen. De toepassing van algoritmen en data is evenmin neutraal en gevoelig voor bijvoorbeeld vooringenomenheid, zoals Cathy O’Neil ([b:Weapons of Math Destruction|28186015|Weapons of Math Destruction How Big Data Increases Inequality and Threatens Democracy|Cathy O'Neil|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1456091964l/28186015.SX50.jpg|48207762]) laat zien. Of ai ook daadwerkelijk ‘intelligent’ is, is maar de vraag. Onder verwijzing naar Meredith Broussard ([b:Artificial Unintelligence|36722634|Artificial Unintelligence How Computers Misunderstand the World|Meredith Broussard|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1525627646l/36722634.SX50.jpg|58519283]) schrijft Stikker dat generieke ai alleen in films bestaat, maar nauwe ai te zien is als ‘statistics on steroid’.

Oplossingen
Ten slotte waagt Stikker zich aan oplossingen om gemaakte fouten te herstellen. Daaronder valt een aantal concrete juridische of technologische toepassingen, van Creative Commons en opensourcesoftware tot het gebruik van privacy-vriendelijkere applicaties als Nextcloud of Tutanota. Belangrijker is haar beroep op het belang van lokale gemeenschappen (commons), publieke voorzieningen en zeggenschap voor burgers. Collectiviteit, persoonlijke relaties en solidariteit zouden een belangrijke rol moeten hebben in de discussie over digitale innovatie. Ik was blij de naam van Mariana Mazzucato ([b:Mission Economy|55742686|Mission Economy A Moonshot Guide to Changing Capitalism|Mariana Mazzucato|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1603166951l/55742686.SY75.jpg|73121548]) voorbij te zien komen, een econome wiens ideeën over publiek-private samenwerking ik bewonder. Daarmee lijkt Stikker ook enigszins tegemoet te komen aan de kritiek dat veel burgerlijke initiatieven weliswaar sympathiek, maar op grote schaal verwaarloosbaar zijn.

Goodreads
Na het lezen van Het internet is stuk is het me duidelijk dat Stikker een stem is om naar te luisteren. Om deze complexe materie vanuit meerdere disciplines goed te kunnen uitleggen, zijn kennis en begrip nodig. En passant geeft de auteur bovendien een interessante leeslijst mee, al had ik een deel daarvan al klaar liggen. Helaas zijn sommige stukken te langdradig en schiet Stikker soms teveel kanten uit. In versoberde vorm was dit betoog waarschijnlijk scherper geweest.

Tijdens het lezen was ik me pijnlijk bewust van mijn voornemen om ook deze leeservaring te verwerken in een recensie op Goodreads (lees: Amazon). De meeste gebruikers zullen zich bewustzijn van het verdienmodel van de techgigant, maar net als ik de geneugten verkiezen boven de risico’s. Stikker legt haar vinger op de zere plek.

Het valt me niet mee een oordeel te vellen over het boekenweekgeschenk van 2013 van Kees van Kooten, die ik – al ben ik eigenlijk van de generatie erna – vooral ken van zijn satirische televisieprogramma met wijlen Wim de Bie. In De verrekijker zoekt de schrijver naar de toedracht achter een schadeclaim die in augustus 1940 door ene J. Treurniet werd ingediend tegen zijn vader wegens het vorderen van een verrekijker. Gaandeweg mijmert Van Kooten daarbij over de moderne tijd. Dat zijn inspanningen leiden tot een realiteit die aanzienlijk banaler is dan zijn speculaties, mag bijzaak heten. In zekere zin zou je zijn werk kunnen vergelijken met dat van bijvoorbeeld Patrick Modiano (Dora Bruder), zij het dat Van Kooten aan de oppervlakte blijft.

Moderne mensen van mijn leeftijd verklaren om de haverklap dat zij het belangrijk vinden om regelmatig contact met jongeren te houden.
Hierdoor blijven zij zelf immers ook zo heerlijk jong. Bij mij werkt die weeromstuit andersom: ik ga bij voorkeur om met oude mensen, liefst nog ouder dan ik zelf ben. Enorm jong voel ik mij dan.

Ook in zijn schrijven tracht Van Kooten voortdurend grappig te zijn. Dat pakt soms goed uit, maar is vaker vervelend. Zijn overpeinzingen zijn bovendien interessant, maar schieten alle kanten op in een novelle van nog geen honderd pagina’s. In zijn verzet tegen de toepassing van technologie had de schrijver ten slotte scherper uit de hoek kunnen komen. Desondanks heb ik zijn verhaal gewaardeerd.

Op de digitale omslag is Antiboy omschreven als coming-of-genderroman. Dat lijkt me een wat hippe, maar treffende benaming voor deze novelle van Valentijn Hoogenkamp (1986). Zijn stijl is contemplatief: Hoogenkamp reflecteert op zijn (trans)genderidentiteit nadat bij hem dezelfde genafwijking is vastgesteld als bij zijn overleden moeder en de chirurg na het verwijderen van de borsten impliceert dat het resultaat zonder implantaten ‘esthetisch ongewenst’ zou zijn.

De overpeinzingen van de schrijver zijn interessant. Soms deden ze me denken aan [b:Wound|59772347|Wound|Oksana Vasyakina|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1676476983l/59772347.SY75.jpg|94145101] van Oksana Vasyakina, die de dood van haar moeder aangrijpt om vragen te stellen over haar vrouw-zijn. Ergens vond ik het jammer dat Hoogenkamp niet dieper inging op de reactie van zijn vriend, die op zijn eigen manier met de ingreep worstelt en daarmee de verhouding op scherp zet tussen de door Antiboy zelf beleefde en de door anderen waargenomen identiteit. Daartegenover staat dat het boek op deze manier heel intiem blijft.

Een vriend zegt: ‘Ik heb niet zoveel met het label man, wel met vriend en broer en zoon’, en een andere man verzucht dat het bij hem hoort, net als zijn voeten.

Het lukt me niet goed om aan iets anders te denken. Steeds zie ik de witte voeten van Louis voor me. Hoe ze onder de foliedeken uitsteken. Zo onbeschermd. Zijn pantoffels verloren in de verwarring en de paniek. Zijn voeten, zo kwetsbaar terwijl hij de ambulance in wordt geschoven.

And this is how you tell a story. Afterlight by Jaap Robben (1984) is the most heartrending and engaging Dutch-language novel I’ve read since Out Of Mind by J. Bernlef. It explores themes such as death and life, past and present, loneliness, and family, while portraying the life of a woman in the 1960s. Frequently reminded of the works of Annie Ernaux (Mémoire de fille, Passion simple), I am deeply impressed by the author’s empathy and insight.

In short, the novel follows an elderly woman, Frieda, or ‘Ietje’, who, after the sudden death of her husband Louis, reflects on a romance she had before their marriage. Personally, I was most moved by the present-day narrative, in which Robben describes how Frieda is forced to leave the house she has lived in for most of her life, as well as her affection for and frustrations with her son Tobias. Their relationship is depicted vividly; one particular scene, where Tobias rants at his mother, makes their struggles deeply understandable from both perspectives.

The flashbacks to 1963 create both suspense and an additional layer that explores society’s patronising attitude towards women. Throughout the story, it is shocking to discover how little influence ‘Ietje’ (even her name) has over her own life. Interestingly, at an older age, she is once again entrusted to the care of others, albeit with more compassion this time. Some characters, especially her lover Otto, can be quite irritating, yet they all play their role in the well-crafted narrative, where every word seems purposeful.

The novel contains many elements that sparked my thoughts, and I hope to read it again someday. It seems odd that it didn’t receive much recognition in terms of awards; perhaps the structure with flashbacks was deemed too conventional by the juries. In any case, Afterlight stands as an early highlight of my 2025 reading year.

Astonishing endeavour by Belgian author Marguerite Yourcenar (1903-1987) to capture life through the eyes of the 60-year-old terminally ill Roman Emperor Hadrian (76-138). Mémoires d’Hadrien is crafted as a letter to Marcus Aurelius, his adopted grandson and successor, in which he reflects on his ambitions to bring peace to a war-hungry empire, his passion for Greece, and his shortcomings and deteriorating health. Along the way, Hadrian describes daily political affairs in ancient Rome, including the Empire’s approach to Christian and Jewish groups.

Yourcenar’s Hadrian comes across as resigned, accepting his place and fate. (How could one not think of [b:The Death of Ivan Ilyich|29410489|The Death of Ivan Ilyich|Leo Tolstoy|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1457022930l/29410489.SX50.jpg|234915] here?) I am in awe of the considerable research the author undertook to develop this novel. In this respect, she set the tone for later authors such as Pat Barker ([b:The Silence of the Girls|41728452|The Silence of the Girls|Pat Barker|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1538246577l/41728452.SY75.jpg|59693763]).

Une chance analogue à celle de certains jardiniers m’a été départie : tout ce que j’ai essayé d’implanter dans l’imagination humaine y a pris racine. Le culte d’Antinoüs semblait la plus folle de mes entreprises, le débordement d’une douleur qui ne concernait que moi seul. Mais notre époque est avide de dieux ; elle préfère les plus ardents, les plus tristes, ceux qui mèlent au vin de la vie un miel amer d’outre-tombe.

From a publisher’s point of view, I suppose any reason to promote a novel is a good one. In the case of Wound by poet and activist Oksana Vasyakina (1989), there was much ado about its alleged reception in her native Russia, where a law against LGBT+ propaganda is in force. Since the author explicitly mentions her homosexuality, the novel could potentially trigger a sanction. That being said, Wound is not an activist novel. Instead, Vasyakina writes about loss and identity after the death of her mother. Her style is contemplative, at times poetic, and full of oestrogen – men play only minor roles.

Wound is predominantly a stream of thoughts exploring the relationship between mother and daughter. While her journey suggests a close bond, the narrator reveals a certain ‘coolness’ between them. Nevertheless, her mother’s breast cancer and death affect her and prompt her to reflect on what it means to be a woman.

One thing that struck me is that Wound, unlike many other Russian novels, is set only partially in European Russia. As the narrator travels back and forth from Moscow with her mother’s urn, her thoughts trace their history in Ust-Ilimsk, on the border of the Angara River north of Mongolia, and Volzhsky, on the border of the Volga west of Kazakhstan.

I read this novel with pleasure and learned about Siberia, butches, dykes, and femmes. By adding details and progressing her story at a measured pace, the author makes the suffocating environment of her past feel tangible. This is something I’ve previously encountered in Serhiy Zhadan’s Voroshilovgrad. Apparently, Vasyakina has also written books about her aunt and father, perhaps making her the Russian Édouard Louis. On the downside, I generally dislike it when authors write about writing, and the sentence ‘she was dying’ may have been repeated a few times too often.

I stayed for a while longer. I wanted to remember this place. I wanted to remember it the way you want to fit a beautiful landscape inside yourself, even though this place was hideous. But it was important. And like every other place of importance, it would not fit inside me.

After Fyodor Dostoevsky’s [b:Notes from the Underground and The Brothers Karamazov, The Death of Ivan Ilych (1886) by Leo Tolstoy is the third Russian novel I’ve read in a row that profoundly explores the essence of humanity. As the title suggests, Tolstoy begins with the death of Ivan Ilych, an official at the Court of Justice, in February 1882. Initially shocked, his colleagues soon shift their focus to the professional opportunities his passing presents. The author then recounts the life of Ivan, who grows increasingly introspective as his illness progresses.

It struck me how timeless Tolstoy’s novella truly is. Ivan could easily have been a well-educated boomer or millennial with a successful career overshadowing his private life, always in pursuit of something better. At one point, he believes life is as it should be: easy, enjoyable, and respectable. When illness strikes, however, Ivan is forced to confront his mortality. In my favourite scene – both beautiful and poignant – he reconciles with his situation and reflects on his past, realising that his earliest memories were, in fact, the happiest.

The dairy written by brothers Edmond (1822-1896) and Jules (1830-1870) de Goncourt – now best known as the namesakes of France’s most prestigious literary prize, as well as a street and metro station in Paris – has become a cherished chronicle of 19th-century artistic and literary Paris.

Although they lived through turbulent times – the diary was written during the Second French Empire and the Third Republic – the brothers offer little reflection on political or social conflicts. Instead, they primarily produce gossip, focusing on their own circles, which include figures who now lend their names to half of today’s Parisian street directory. Among them are celebrated French authors such as Alexandre Dumas, Émile Zola, George Sand, Gustave Flaubert, and Victor Hugo, as well as foreign figures like Ivan Turgenev and Oscar Wilde.

Given my general scepticism toward navel-gazing literary circles, I probably should not have picked up this book in the first place. If not for the explanatory annotations (I read a Dutch translation by Edu Borger), the relentless namedropping would certainly have grated on my nerves. For an unspecialised audience, the comments are often anecdotal and insignificant, with little wit. Compared to the wonderful columns of Louis-Sébastien Mercier (Tableau de Paris), they hardly offer any insight.

Het is in Frankrijk toegestaan met geschiedschrijving te choqueren: je mag schrijven dat Dubois een heilig man is. Maar op het gebied van de kunst en de literatuur zijn geijkte meningen heilig. Je kunt in de negentiende eeuw beter op een kruisbeeld gaan staan dan op een bladzijde van Voltaire.

Het is iets bizars dat er met de vooruitgang, de revolutie, de rechten van het volk, de heerschappij van de massa en het algemeen stemrecht nooit grotere voorbeelden zijn geweest van dwingelandij en van de almachtige invloed van een enkeling dan nu. Voorbeelden: onze keizer en Bismarck.

Een raar volk, dat Franse volk! Het wil geen God meer, het wil geen religie meer, en als het net Christus ontlieveheerd heeft, lieveheert het onmiddellijk Hugo en verkondigt het de hugoderij.

Hugo zei dezer dagen tegen Burty: ‘Praten, dat kost me moeite. Een redevoering, dat mat me even erg af als drie zaadlozingen!’ En na enig nadenken voegt hij eraan toe: ‘Vier zelfs!’

Toergenjev is een zwijn wiens zwijnerij naar sentimentalisme zweemt. Zola is een grof en onbeschaafd zwijn, die zijn zwijnerij thans geheel in het schrijven uitleeft. Daudet is een ziekelijk zwijn, met de grillen van een brein waarin wel eens een keer de waanzin zou kunnen binnendringen. Flaubert is een onecht zwijn, iemand die zegt dat hij een zwijn is en het graag wil zijn om de echte, oprechte zwijnen die zijn vrienden zijn te evenaren. En ik, ik ben een discontinu zwijn, met aanvallen van smeerlapperij die even heftig zijn als door een zaaddiertje gebeten vlees.

Winner of the 2024 International Booker Prize, Kairos by Jenny Erpenbeck (1967) offers much to ponder. Set against the backdrop of the communist German Democratic Republic (DDR) during the late 1980s and early 1990s, the story revolves around the relationship between Hans and Katharina. She is 19, on the brink of discovering the world DDR; he is older than her father, with a family and a career in writing and broadcasting. If the 34-year age gap were not unsettling enough, Hans is also unsympathetic, has a past in the Hitler Jugend, and speaks approvingly of the Soviet regime.

The story is fast-paced, with virtually every sentence introducing new information and perspectives shifting within paragraphs. Unfortunately, it never truly took off for me. By centring on Katharina, Erpenbeck crafts a narrative of highs and lows in her love for Hans. While their affair begins rather enigmatically, it eventually fell flat for me. I would have preferred the author to adopt a broader, more societal perspective, as I appreciated her sceptical attitude towards stereotypes. My favourite scenes revolved around the contrasts between life in the East and the West, such as Katharina’s visit to her grandmother in Cologne.

Who would have guessed that hell is lined with tacky carpeting, ancient and splotchy, and that the damned standing for all eternity in front of the shelves full of video cassettes have only backs, and that leashes, whips and gags are what man most deeply desires? Has the woman at the counter with her dyed hair ever been a child? Is that why there’s a box of candies next to the bowl full of condoms?

At times, I wonder whether I’ve fully grasped a novel. An Inventory of Losses by German author Judith Schalansky (1980) offers a collection of short stories – or rather, ‘reflections’ – that delve into ‘irretrievably lost’ cultural or natural heritage, such as the Pacific island of Tuanaki, the Caspian tiger, Sappho’s love poems and a lost painting of the harbour of Greifswald by Caspar David Friedrich. Not all contributions are directly tied to the lost items themselves. While some include historical references, others are more aptly described as anecdotal musings. They reminded me of the work of Han Kang ([b:The White Book|36294380|The White Book|Han Kang|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1506238174l/36294380.SY75.jpg|50806147]), although better developed.

A highlight is the preface, where Schalansky reflects on loss and themes like death, legacy, memory, and transience. In the preamble before this, she lists the lost and rediscovered heritage during the time of her writing, which I found intriguing. Ultimately, though, I couldn’t fully appreciate the novel. It is well-written but often feels aimless, and having to restart every 15 pages didn’t quite work for me either.

Next on my list is [b:Grove|49449761|Grove|Esther Kinsky|https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.photo.goodreads.com/books/1576713350l/49449761.SY75.jpg|60836018] by Esther Kinsky.

The story behind Anna Seghers’ The Seventh Cross is almost as compelling as the novel itself. Written in the late 1930s, while Seghers was in exile in France, it was first published in Mexico in 1942. The English translation quickly gained popularity, inspiring the famous 1944 film starring Spencer Tracy. Seghers returned to Berlin in 1947, and The Seventh Cross has since become a German classic that vividly portrays life under Nazi rule in the 1930s.

Seghers tells the story of George Heisler, a convicted communist who escapes from a concentration camp with six others. More than just his attempt to flee the country and the ensuing manhunt by the Gestapo, her novel explores a society in turmoil: how do ordinary citizens cope with the new violent regime, and how do they respond to the unexpected arrival of a political dissident? Seghers portrays a divided and deeply suspicious nation, where support for Hitler polarises families and even a response to ‘Heil Hitler’ requires caution. George’s presence compels bystanders to make decisions that often impact more than one life. Morality and safety rarely align.

In essence, The Seventh Cross is a great novel. It reminded me of The Passenger by Ulrich Boschwitz (which also deals with escaping the Nazis) and Secondhand Time by Svetlana Alexievich (featuring testimonies from witnesses). To my surprise, the narrative was quite eventful. However, the decision to focus on bystanders unfortunately results in a large amount of characters, many of whom are hardly introduced and disappear just as suddenly. I found myself in need to reread sections, as I often lost track of the storyline.

We all felt how profoundly and how terribly outside forces can reach into a human being, to his innermost self. But we also sensed that in that innermost core there was something that was unassailable and inviolable.